همان گونه که تجهیز انسان به اصل قدرت بر انتخاب بدو نیک و اراده ی زشت و زیبا، صبغه ی آزمون دارد و از این جهت در تقویم احسن او سهیم است، تجهیز انسان به انتخاب درجات یا درکات و تعبیه ی قدرت مراتب صعود و سقوط نیر جنبه ی آزمون داشته و از این لحاظ در حسن قوام انسان، سهم بسزایی دارد و نهادینه کردن ابزار اوج و حضیض، مایه ی درخشش ویژه در هستی انسانی است. بنابراین آیاتی که درباره نظام داخلی انسان از قبیل نفس ملهمه "ونفس و ماسویها * فألهمها فجورها و تقویها" سوره شمس، آیات 7 ـ 8، و نفس مسوله "بل سولت لکم أنفسکم أمرا" سوره یوسف، آیه ی 18، "وکذلک سولت لی نفسی" سوره طه، آیه ی 96، و نفس اماره "و ما أبرئ نفسی إن النفس لأمارة بالسوء" سوره یوسف، آیه ی 53، و نفس لوامه "ولا أقسم بالنفس اللوامة" سوره ی قیامت، آیه ی 2، و نفس مطمئنة "یا ایتها النفس المطمئنة * ارجعی إلی ربک راضیة مرضیة" سوره ی فجر، آیات 27 - 28، و مانند آن سخن به میان آورده است، تحولات گونه گون آزمون الهی را گوشزد می نماید و اهمیت عنایت به مراتب امتحان را یاد آورد می شود؛ زیرا گرچه انسان طبعا دشمن کسی و درصدد براندازی دیگری نیست، لیکن دشمنی او با خود و خطر اقدام مهم در تهدید و تحدید و تحطیم بنیان سعادت خویش فراموش ناشدنی است. از این رو در معرفت نفس، توجه به این بخش از ساختار داخلی انسان ضروری است تا سالک کوی وصال از دشمن نفوذی و بیگانه ی داخلی آگاه گردد و هرچه سریع تر و صحیح تر و دقیق تر به تقدیس و تنبیه و تطهیر و تزکیه یا تضحیه ی آن بپردازد وگرنه کالای ثمین عقل به اسارت هوس می رود و هیچ خسارتی از این دردناک تر نخواهد بود. 

نظام داخلی انسان از برخی جهات شبیه به ساختار فرشته است؛ زیرا برنامه ی اصیل انسان از آن حیث که انسان و به دور از هرگونه دشمنی است، هرگز تهاجم، راهزنی، کمین، کینه توزی و بالاخره دشمنی با کسی نیست چنان که نظام داخلی فرشته واجد چنین فضیلتی است، برخلاف شیطان که ساختار داخلی و هدف روشن او گمراه نمودن و دشمنی کردن با انسان است، که: "إن الشیطان للإنسان عدو مبین" سوره ی یوسف، آیه ی 5. انسان عادی، در حال غفلت یا پیروی از شیطان بسر می برد و انسان عاقل، با بصیرت خود آن را دفع یا رفع می کند. البته اگر آدمی در نبرد با شیطان تسلیم و اسیر شود، ممکن است در اثر صیرورت درونی به سنخ شیطان مبدل گردد. 

آیا حقیقت انسان، واحد است یا متنوع و متعدد؟ یعنی همه ی افراد بشر از یک گوهرند و تنها در درجات این گوهر یگانه، متفاوت اند، یا هر کدام حقیقتی دارند متباین با حقیقت دیگران؟ اگر ثابت شود که انسان ها حقیقتا واحدند، می توان با شناخت انبیا و اولیا و امامان (علیهم السلام)، راه آنان را پیمود و به آنها نزدیک شد و جانشینی آنان را بر عهده گرفت؛ زیرا همگان از یک حقیقت اند اگر چه درجات آنان متفاوت است. ولی اگر انسان ها دارای حقایق متعدد و متباین باشند، دسترسی به پیامبران و سایر برجستگان بشر، ناممکن خواهد بود. هم آیات قرآنی و هم شواهد تجربی ـ عقلی، این پرسش را پاسخ می گوید و همه انسان ها را در گوهر هستی یکسان می داند.

برخی روح را امرمادی دانسته و براین ادعا، استدلال کرده اند که خداوند، خالق همه ی اشیاست:"الله خالق کل شیء" سوره ی زمر، آیه ی 62، یعنی هر چیزی که مصداق شیء است (از جمله روح)،آفریده ی خداست.از سویی "عالم خلق"، مربوط به مادیات است؛ چون در قبال" عالم امر" که عالم مجردات است،قرار دارد:"ألا له الخلق و الأمر" سوره ی اعراف، آیه ی 54. پس روح که مخلوقی است از عالم خلق، موجودی است مادی نه مجرد. 

خداوند سبحان در قرآن کریم، نظام عالم را به قلمرو عقل و منطقه ی مثال و محدوده ی طبیعت، تقسیم کرده است که هر کدام، موجودهای ویژه ی خود را دارد و در کنار سفره ای عام با دیگران مرتبط است. اما در این میان، یک مائده ی الهی است که نه مانند فرشته از فرا طبیعت تنها سهم دارد و نه همتای گیاهان و حیوانات، فقط درگیر محدوده ی طبیعت است. بلکه از خاک و گل، آغاز می شود و تا اوج "إنک کادح الی ربک کدحا فملاقیه" سوره ی انشقاق، آیه ی 6، پران و قربان می شود که در شأن چنین کون جامعی کریمه ی: "فتبارک الله أحسن الخالقین" سوره ی مؤمنون، آیه ی 14، نازل شده و هموست که طبیعت و ماورای آن را در خود، گرد آورده و دو سرخط حلقه ی هستی را به یکدیگر وصل کرده است.

قرآن کریم دربیش ازپنجاه آیه، وصف های نکوهیده ای را اشاره و به جهت آنها انسان را سرزنش کرده است. صفاتی مانند: بخیل سوره ی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) آیه ی 38، ضعیف سوره ی نساء آیه ی 28، هلوع سوره ی معارج آیه ی 19، جزوع سوره ی معارج آیه ی 20، منوع سوره ی معارج آیه ی 21، عجول سوره ی اسراء آیه ی 11، قتور سوره ی اسراء آیه ی 100، ظلوم سوره ی احزاب آیه ی 72، جهول سوره ی احزاب آیه ی 72، ...، همگی به طبیعت انسان بازمی گردد و منشاء پیدایش این اوصاف رذیله، جاذبه های طبیعی انسان است، چنانکه منشاء صفات فضیلت، جذبه های فراطبیعی اوست. جهاد اکبر یا اوسط، صحنه ی نبرد میان این دو دسته صفات است و در این میان اگر جاذبه های طبیعی بر جذبه های فراطبیعی انسان، پیروز شود، صفات رذیله، ظهور می یابد، و اگر جذبه های فراطبیعی انسان بر جاذبه های طبیعی او غالب آید اوصاف فاضله پدید می شود.

قرآن کریم بـاپرداختن به هر دو جنبه ی انسان، از طبیعت او به اجمال سخن می گوید و می گذرد. اما بربحث های معنوی وفضیلت ها ورذیلت های اخلاقی و تجسم اعمال و بسیاری از حقیقت های دور از دسترس علوم بشری، تکیه و تأکید فراوان دارد. تطور از جماد و نبات و حیوان به انسان وفراتر از آن، تصویری برگرفته از همین بحث های روحانی و معنوی انسان در قرآن است که چگونه موجودی با پشت سرگذاشتن این مرحله ها به مقام "خلیفة اللهی " بار می یابد. البته در هر مرحله، گروهی از پای افتاده و زمین گیر می شوند. جوانی که تنها در پی خوب خوردن و رشدکردن و زیبا پوشیدن است و با احساس و عاطفه و مسئولیت، سروکاری ندارد، در مرحله ی نباتی جامانده و به واقع، گیاه خوبی است؛ زیرا یک درخت خوب و سالم نیز دارای جذب خوب و رشد خوب و پوشش زیباست و سهمی از عاطفه ها و مسئولیت ها ندارد. اگر از این مرحله به سلامت گذشت و پست و مقام و عاطفه و احساس و وفاداری و مسئولیت و امانت برای او مطرح شد، تازه به مرتبه ی حیوانی پاگذاشته است؛ چون این امور در حیات حیوانی کاملا مشهود است. زندگی زنبور عسل و مورچه و موریانه، مسئولیت پذیری و نظم زیبای زندگی در یک حیات دسته جمعی را به خوبی نشان می دهد.

در سخنان جناب مولوی و دیگران نیز از این گونه تطورات، یاد شده است که از جمادی مردم و نامی شدم و نما را پشت سر گذاشته و به حیوان رسیدم و آن را نیز رها کرده و از انسان، سربرآوردم و در این اندیشه ام که راه را همچنان ادامه دهم واز فرشته ها نیز سرآمد شوم و به خدای سبحان نزدیک گردم، چنانکه انسان از مقام فرشته پر می کشد و اوج می گیرد (پران شوم) و یا آنکه از ملک به خدای سبحان نزدیک تر و مقرب تر می شود (قربان شوم). این سخن به تحولات درونی انسان و مباحث روح بازمی گردد که با بخش طبیعی و زیست شناسی انسان، متفاوت است.

چون هستی انسان، عین فقر و ربط و نیاز است، وصف او نیز آن گونه که قبلا اشاره شد، چنین خواهد بود. پس "شناخت انسان" که وصف او به شمار می رود، عین فقر است و نیازمند شرح. اگر هستی آدمی به آفرینش خدا وابسته است، تعریف او نیز به معرفی خداوند، نیاز دارد. از این رو در شناخت مبدأ داخلی و ساختار درونی انسان هم باید به قرآن کریم که شرح کتاب انسانیت است، روی آورد تا روشن شود که انسان، جسم محض است یا روح صرف یا آمیزه ای از این دو و نیز این که روح، چگونه موجودی است، مجرد یا مادی و بنابر اول، تجردش برزخی است یا فراتر از آن وهمه ی انسان ها دارای حقیقتی یکسان اند یا حقیقت های گوناگون دارند و...؟

گاه گفته مي‏شود كه انسان در سير كمالي خود، مراحل جمادي و گياهي و حيواني را پشت سرگذاشته و به مرتبهٴ انساني رسيده است. يعني خاك در پي تغذيه و رشد از حالت جمادي خارج و به مرحلهٴ نباتي پا مي‏گذارد...