ارزشهای انسان

متفكر شهيد استاد مرتضی مطهری

انسان خليفه‏ء خدا در زمين است .

" روزی كه خواست او را بيافريند ، اراده خويش را به فرشتگان اعلام‏  كرد . آنها گفتند :

آيا موجودی می‏آفرينی كه در زمين تباهی خواهد كرد و خون خواهد ريخت ؟

او گفت : من چيزی می‏دانم كه شما نمی‏دانيد ." ( 1)

" اوست كه شما انسانها را جانشينهای خود در زمين قرار داده تا شما را

در مورد سرمايه‏هايی كه داده است در معرض آزمايش قرار دهد ".(2)

. 2 ظرفيت علمی انسان بزرگترين ظرفيتهايی است كه يك مخلوق ممكن است‏

داشته باشد .

" تمام اسماء را به آدم آموخت ( او را به همه‏ء حقايق آشنا ساخت ) .

آنگاه از فرشتگان ( موجودات ملكوتی ) پرسيد : نامهای اينها را بگوييد

چيست . گفتند : ما جز آنچه تو مستقيما به ما آموخته‏ای نمی‏دانيم ( آنچه‏

را تو مستقيما به ما نياموخته باشی ما از راه كسب نتوانيم آموخت ) .

خدا به آدم گفت : ای آدم ! تو به اينها بياموز و اينها را آگاهی ده .

همينكه آدم فرشتگان را آموزانيد و آگاهی داد ، خدا به فرشتگان گفت :

نگفتم كه من از نهانهای آسمانها و زمين آگاهم ( می‏دانم چيزی را كه حتما

نمی‏دانيد ) و هم می‏دانم آنچه را شما اظهار می‏كنيد و آنچه را پنهان‏

می‏داريد ؟ " (3)

. 3 او فطرتی خدا آشنا دارد ، به خدای خويش در عمق وجدان خويش آگاهی‏

دارد . همه‏ء انكارها و ترديدها ، بيماريها و انحرافهايی است از سرشت‏

اصلی انسان .

" هنوز كه فرزندان آدم در پشت پدران خويش بوده ( و هستند و خواهند

بود ) خداوند ( با زبان آفرينش ) آنها را بر وجود خودش گواه گرفت و

آنها گواهی دادند " ( 4 ) .

" چهره‏ء خود را به سوی دين نگه‏دار ، همان كه سرشت خدايی است و همه‏ء

مردم را بر آن سرشته است " ( 5 ) .

. 4 در سرشت انسان علاوه بر عناصر مادی كه در جماد و گياه و حيوان وجود

دارد ، عنصری ملكوتی و الهی وجود دارد . انسان تركيبی است از طبيعت و

ماورای طبيعت ، از ماده و معنی ، از جسم و جان .

" آن كه هر چه را آفريد نيكو آفريد و آفرينش انسان را از گل آغاز كرد

، سپس نسل او را از شيره‏ء كشيده‏ای كه آبی پست است قرارداد ، آنگاه او

را بياراست و از روح خويش در او دميد " (6 ) .

. 5 آفرينش انسان ، آفرينشی حساب شده است ، تصادفی نيست . انسان‏

موجودی انتخاب شده و برگزيده است .

" خداوند آدم را بر گزيد و توبه‏اش را پذيرفت و او را هدايت كرد "

( 7 ) .

. 6 او شخصيتی مستقل و آزاد دارد ، امانتدار خداست ، رسالت و

مسؤوليت دارد ، از او خواسته شده است با كار و ابتكار خود زمين را آباد

سازد و با انتخاب خود يكی از دو راه سعادت و شقاوت را اختيار كند .

" همانا امانت خويش را بر آسمان و زمين و كوه‏ها عرضه كرديم ، همه از

پذيرش آن امتناع ورزيدند و از قبول آن ترسيدند ، اما انسان بار امانت‏

را به دوش كشيد و آن را پذيرفت . همانا او ستمگر و نادان بود " (8) .

" ما انسان را از نطفه‏ای مركب و ممزوج آفريديم تا او را مورد آزمايش‏

قرار دهيم ، پس او را شنوا و بينا قرار داديم . همانا راه را به او

نموديم ، او خود يا سپاسگزار است و يا كافر نعمت . ( يا راه راست را

كه نموديم خواهد رفت و به سعادت خواهد رسيد و يا كفران نعمت كرده ،

منحرف می‏گردد " ( 9 ) .

. 7 او ازيك كرامت ذاتی و شرافت ذاتی بر خوردار است ، خدا او را بر

بسياری از مخلوقات خويش برتری داده است . او آنگاه خويشتن واقعی خود

را درك و احساس‏می‏كند كه اين كرامت و شرافت را در خود درك كند و خود

را برتر از پستيها و دنائتها و اسارتها و شهوترانيها بشمارد .

" همانا ما بنی آدم را كرامت بخشيديم و آنان را بر صحرا و دريا (

خشك و تر ) مسلط كرديم و بر بسياری از مخلوقات خويش برتری داديم " (

10 ) .

. 8 او از وجدانی اخلاقی برخوردار است ، به حكم الهامی فطری زشت و

زيبا را درك می‏كند .

" سوگند به نفس انسان و اعتدال آن ، كه ناپاكيها و پاكيها را به او

الهام كرد " ( 11 ) .

. 9 او جز با ياد خدا با چيز ديگر آرام نمی‏گيرد . خواستهای او بی‏

نهايت است ، به هر چه برسد از آن سير و دلزده می‏شود مگر آنكه به ذات‏

بی حد و نهايت ( خدا ) بپيوندد .

" هماناتنها باياد او دلها آرام می‏گيرد " ( 12 ) .

" ای انسان ! توبه سوی پرورد گار خويش بسيار كوشنده هستی و عاقبت او

را ديدار خواهی كرد " ( 13 ) .

. 10 نعمتهای زمين برای انسان آفريده شده است .

" همانا اوست كه آنچه در زمين است برای شما آفريد " ( 14 ) .

" آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است مسخر او قرار داده است ( پس‏

او حق بهره‏گيری مشروع همه‏ء اينها را دارد " ( 15 ) .

. 11 او را برای اين آفريد كه تنها خدای خويش را پرستش كند و فرمان‏

او را بپذيرد . پس او وظيفه‏اش اطاعت امر خداست .

" همانا جن و انس را نيافريديم مگر برای اينكه مرا پرستش كنند " (

16 ) .

. 12 او جز در راه پرستش خدای خويش و جزبا ياد او خود را نمی‏يابد ،

و اگر خدای خويش را فراموش كند خود را فراموش می‏كند و نمی‏داند كه‏

كيست و برای چيست و چه بايد كند و كجا بايد برود .

" همانا از آنان مباشيد كه خدا را فراموش كردند و خداوند خودشان را

ازياد خودشان برد " ( 171 ) .

. 13 او همينكه از اين جهان برود و پرده‏ء تن كه حجاب چهره‏ء جان است‏

دور افكنده شود ، بسی حقايق پوشيده كه امروز بر او نهان است بروی آشكار

گردد .

" همانا پرده را كنار زديم ، اكنون ديده‏ات تيز است " ( 18 ) .

. 14 او تنها برای مسائل مادی كار نمی‏كند ، يگانه محرك او حوايج مادی‏

زندگی نيست . او احيانا برای هدفها و آرمانهايی بس علی می‏جنبد و می‏جوشد

. او ممكن است كه از حركت و تلاش خود جزر رضای آفريننده ، مطلوبی ديگر

نداشته باشد .

" ای نفس آرامش يافته ! همانا به سوی پرورد گارت باز گرد با خشنودی‏

متقابل : تو از او و او از تو خشنود " ( 19 ) .

" خداوند به مردان و زنان با ايمان باغها و عده كرده است كه در آنها

نهرها جاری است ، جاويدان در آنجا خواهند بود و هم مسكنهای پاكيزه ، اما

خشنودی خدا از همه‏ء اينها برتر و بالاتر است . آن است رستگاری بزرگ "

( 20 ) .

بنابر آنچه گفته شد از نظر قرآن انسان موجودی است برگزيده از طرف‏

خداوند ، خليفه و جانشين او در زمين ، نيمه ملكوتی

و نيمه مادی ، دارای فطرتی خدا آشنا ، آزاد ، مستقل ، امانتدار خدا و

مسؤول خويشتن و جهان ، مسلط بر طبيعت و زمين و آسمان ، ملهم به خير و شر

، و جودش از ضعف و ناتوانی آغاز می‏شود و به سوی قوت و كمال سير می‏كند

و بالا می‏رود اما جز در بارگاه الهی و جز با ياد او آرام نمی‏گيرد ، ظرفيت‏

علمی و عملی‏اش نا محدود است ، از شرافت و كرامتی ذاتی بر خوردار است‏

، احيانا انگيزه هايش هيچ گونه رنگ مادی و طبيعی ندارد ، حق بهره گيری‏

مشروع از نعمتهای خدا به او داده شده است ولی در برابر خدای خودش و

ظيفه دار است .

پاورقی :

1 بقره / . 30 
. 2 انعام / . 165

. 3 بقره / 31 - . 33

. 4 اعراف / . 172

. 5 روم / . 43

. 6 الم سجده / 7 - . 9

. 7 طه / . 121

. 8 احزاب / . 72

. 9 دهر / . 3

. 10 اسراء / . 70

. 11 شمس / 8 و . 9

. 12 رعد / . 28

. 13 انشقاق / . 6

. 14 بقرش / . 29

. 15 جاثية / . 13

. 16 ذاريات / . 56

. 17 حشر / . 18

. 18 ق / . 22

. 19 فجر / . 28

. 20 توبه / . 72