اجتماع «خلق» و «امر» در هستي انسان

خداوند متعال در قرآن كريم، كار خود را به دو بخش، تقسيم و هر دو را زير پوشش و احاطهٴ علم و قدرت خويش،اعلام فرموده است.

براساس اين تقسيم، بخشي از كارها را كه مربوط به طبيعت است به صورت زمانمند انجام مي‏دهد. مثلاً ارزاق بشر را در فصل هاي چهارگانه تأمين مي‏كند: ﴿... و قدّر فيها أقواتها في أربعة أيّام ... ﴾[1].

اگر اين زمانمندي نبود و تمام ايام سال، يكسره پاييز يا زمستان يا بهار و يا تابستان بود، مواد غذايي بشر، تأمين نمي‏شد.

همچنين است آفرينش نظام كيهاني كه قرآن درباره زمان آن سخن از شش روز (البته نه روز به معناي دوازده ساعت يا بمعناي شبانه روز) دارد و مي‏فرمايد: ﴿اللّه الّذي خلق السّماوات والأرض و مابينهما في ستّة أيّامٍ... ﴾[2].

نيز دوران بارداري و شيرخوارگي را گرچه قرآن به لحاظ جنبه فاعلي و ايجادي، به خدا نسبت مي‏دهد، امّا آن را امري زمان دار و مربوط به سي ماه، مي‏شمارد: ﴿... وحمله وفصاله ثلاثون شهراً ... ﴾[3].

آفرينش تن انسان هم از اين گونه كارهاي زمانمند و مربوط به «عالم خلق» است. چه در آدم (عليه السلام) كه مسير تراب و طين و حماء مسنون و صلصال را پيموده است و چه در بني‏آدم كه سلسلهٴ نطفه، علقه، مضغه، عظام و... را پشت سرگذاشته اند.

بخش دوم از كارهاي خداوند، اموري است مجرّد از زمان كه به «عالم امر»، باز مي‏گردد و به اصطلاح با «كن فيكون»، تحقق مي‏يابد كه: ﴿إنّما أمره إذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون﴾[4].

خلقت روح الهي انسان، مربوط به همين عالم امر و جداي از زمان است و اين حقيقت در جدال احسن قرآن با مسيحيان درباره خلقت عيساي مسيح نيز مطرح است كه مي‏فرمايد: مثل عيسي نزد خداوند، مانند آدم است كه او را از خاك آفريد. سپس با فرمان «كن» (موجود شو)، آدم به وجود آمد: ﴿إنّ مثل عيسيٰ عند اللّه كمثل آدم خلقه من ترابٍ ثمّ قال له كن فيكون﴾[5].

اين فرمان، پس از خلقت بدن است و مسلماً امر به موجود شدن، (پس از بدن آفريني) به ايجاد روح باز مي‏گردد و زمان در آن نقشي ندارد.

اما به هر روي چه كارهاي زمان بندي شدهٴ خدا مثل خلقت تن و چه امور مجرّد از زمان، مانند آفرينش روح انسان همگي تحت احاطهٴ علم و قدرت اوست كه: ﴿... لتعلموا أن اللّه عليٰ كل شي‏ءٍ قديرٌ و أنّ اللّه قد أحاط بكلّ شي‏ء ٍ علماً﴾[6].

چنين نيست كه خداوند بر بعضي از اشيا، احاطهٴ علمي بيشتري داشته باشد و بر بعضي كمتر. يا نسبت به برخي از امور قدرت بيشتري داشته باشد و نسبت به بعضي كمتر. اختلاف امور از جهت دوري و نزديكي به خداوند، مربوط به قابليّت قابل‏ها است و ربطي به علم يا قدرت خداي سبحان ندارد. عميق ترين مطالب، همتاي بديهي‏ترين علوم، نزد علم مطلق الهي يكسان ساده است و دشوار ترين كار جهانِ امكان همسان سبك ترين كارهاي عالم نزد قدرت بيكران خدا يكسان آسان است.

[1] ـ سورهٴ فصّلت، آيهٴ 10.

[2] ـ سورهٴ سجده، آيهٴ 4.

[3] ـ سورهٴ احقاف، آيهٴ 15.

[4] ـ سورهٴ يس، آيهٴ 82.

[5] ـ سورهٴ آل عمران، آيهٴ 59.

[6] ـ سورهٴ طلاق، آيهٴ 12.