مراتب صیرورت

همه ی هستی از جمله انسان به سوی خدای سبحان در صیرورت است، که: "ألا إلی الله تصیر الأمور" سوره ی شوری، آیه ی 53. اما برخی به سوی "اسم عظیم" خدا در حرکت اند. مثلا به دنبال علم یا کرامت یا حلم یا قدرت یا گشاده دستی یا رزق و... هستند. اینان در واقع عبدالعلیم اند و عبدالکریم و عبدالحلیم و عبدالقدیر و عبدالباسط و عبدالرازق و.... یعنی آنها بندگان اسمی از اسمای عظیم الهی اند که در بخش نهایی به الله برمی گردد و البته این بندگان، دارای مرتبه ای از کمال هستند. فراتر از این مرتبه، کسانی هستند که صیرورتشان به سوی "اسم اعظم" است. آنان عبدالله اند و عبدالرحمن که از بزرگ ترین و زیباترین اسم های خدای سبحان، همین "الله" و "رحمن" است: "قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن أیا ما تدعوا فله الأسماء الحسنی" سوره ی اسراء، آیه ی 110. آنان که به سمت این دو اسم اعظم در صیرورت اند، از اسم های عظیم گذشته اند و به سوی لقاء الله یا لقاء الرحمن حرکت می کنند، همچون جویباری که از دریاچه و دریا، چشم پوشیده است و به سوی اقیانوس می شتابد.

پس از این دو مرحله، نوبت به مرتبه ای می رسد که انسان از "تعین اسمی " در می گذرد و به سوی "هویت ضمیری " که فراتر از "إلی الله" و "إلی الرحمن" است، صیرورت می یابد. قرآن کریم در این بخش، چهار دسته از آیات را مطرح می کند: 
دسته ی اول، آیاتی است که در آنها از صیرورت به سوی "ضمیر غایب"، یاد شده است. مانند: "الیه المصیر" سوره ی مائده، آیه 18؛ سوره ی غافر، آیه ی 3؛ سوره ی شوری، آیه ی 15؛ سوره ی تغابن، آیه ی 3. اگر چه این ضمیر به همان الله برمی گردد، اما چون الله به عنوان اسم ظاهر و تعینی از تعینات الهی است، صیرورتی فراتر از آن هم یافت می شود که به چهره ی ضمیر غیبت، درمی آید. 

دسته دوم از چهره غیبت نیز فراتر می رود و به صورت خطاب، جلوه می کند که انسان سالک صائر، پروردگار خویش را مستقیما مورد خطاب قرار می دهد و به آن ذات منیع عرض می کند: "ربنا علیک توکلنا و إلیک أنبنا و إلیک المصیر" سوره ممتحنه، آیه ی 4، و نیز: "سمعنا و أطعنا غفرانک ربنا و إلیک المصیر" سوره ی بقره، آیه ی 285. در این مرحله، صیرورت، نه به سمت اسم است و نه به طرف ضمیر غایب. یعنی سخن از "به سوی الله" و "به سوی او" نیست. بلکه خطاب "به سوی تو" است. گوشه ای از این مرتبه ی خطاب در نوای سحرگاهی عارفان آمده است که: "اللهم إنی أسئلک من جمالک بأجمله وکل جمالک جمیل". یعنی خداوندا!، با این که همه جلوه های جمال تو زیباست، اما زیباترین آن را از تو می خواهم. اگر عشق سوزان انسان، با معرفت همراه شود، در امتداد بی قراری خود به جستجوی محبوب زیبایی برمی خیزد که نه خزانی برای اوست و نه پایانی. چنان که در انتهای یکی از بخشهای خمسه ی نظامی آمده است که لیلی در بستر مرگ، برای مجنون پیام می فرستد که به دنبال آن جمیل و زیبایی باش که هیچگونه افسردگی و پژمردگی و پایانی در پی نداشته باشد. 

دسته سوم از آیه های صیرورت، آیاتی است که در آنها سخنگویی انسان به کناری نهاده می شود و خداوند، خود، تکلم در این باره را بر عهده می گیرد و لیکن از صیرورت "به سوی ما" (با ضمیر متکلم مع الغیر)، یاد می کند: "إنا نحن نحی و نمیت و إلینا المصیر" سوره ی ق، آیه ی 43. وقتی به صورت جمع، از کلمه ی "ما" استفاده می کند، یعنی من با همه ی اسما و صفات خود، غایت صیرورت شمایم. 

دسته ی چهارم که فراتر از تمام مراتب پیشین است، تکلم وحده ی حق (تبارک و تعالی) است که می فرماید: صیرورت شما "به سوی من" است و با این تعبیر، تنها از خود، سخن می گوید که: "أن اشکر لی ولوالدیک إلی المصیر" سوره ی لقمان، آیه ی 14. این تعبیر، غیر از آیه ی فوق، تنها در یک آیه ی دیگر آمده است که از عذاب الهی یاد می کند و می فرماید: "وکإین من قریة أملیت لها وهی ظالمة ثم أخذتها و إلی المصیر" سوره ی حج، آیه ی 48. یعنی چه بسیار ستمکارانی را که ابتدا مهلت دادم و سپس با دست انتقام خویش، آنان را گرفتم و هر صیرورتی به سوی من است. البته با توجه به آیات پایانی سوره ی فجر، معلوم می شود که صیرورت به سوی ضمیر متکلم وحده، نهایت صیرورت انسانی است. چه در بخش عذاب که: "فیومئذ لایعذب عذابه أحد * ولایوثق وثاقه أحد" سوره ی فجر، آیات 25 ـ 26، و چه در بخش پاداش و لقاء الله که: "یا ایتها النفس المطمئنة ... وادخلی جنتی" سوره ی فجر، آیات 27 ـ 30. 

گرچه هر یک از این مراحل، کمال است و صیرورت به سوی خدا، اما هر مرتبه ای نسبت به مرتبه ی قبلی، کمال برتر است تا به آن برترین مرحله که نهایت ظرفیت انسانی را فراهم می آورد و برای شهود مبدأ و منتهای هستی و اول و آخر و ظاهر و باطن آفرینش، انسان را به قله ی شهود می کشاند. از همین روست که خداوند، ما را در قول و فعل، به "أحسن" می خواند. از حیث عملی، می فرماید: "واتبعوا أحسن ما أنزل إلیکم من ربکم" سوره ی زمر، آیه ی 55. یعنی هر آنچه از سوی پروردگارتان به سوی شما فرستاده شده است، زیباست. اما زیبا ترین آنها را پیروی کنید. مثلا هم عدل، زیباست و هم احسان؛ چون خداوند ما را به هر دو فرمان داده است که: "إن الله یأمر بالعدل و الإحسان" سوره ی نحل، آیه ی 90. از جمله موارد عدل، مقابله به مثل است نسبت به تجاوزگر که قرآن کریم بدان اشاره کرده و می فرماید: "فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل مااعتدی علیکم" سوره ی بقره، آیه ی 194. پس اگر کسی به ما بدی کرد، به همان اندازه حق انتقام برای ما محفوظ است و زیبا؛ چون: "و جزاؤا سیئة سیئة مثلها" سوره ی شوری، آیه ی 40. اما فراتر از این عدل و زیبایی، احسان است؛ زیرا خداوند این احسان را هم به پیامبرش فرمان می دهد، هم از اوصاف مؤمنان گذشته می شمارد و هم از ویژگی های عاقلان صاحب اندیشه می خواند. به پیامبر خود فرمان می دهد که: "ادفع بالتی هی أحسن السیئة" سوره ی مؤمنون، آیه ی 96. یعنی بدی را با چیزی نیکوتر از آن پاسخ گو. البته خطاب رسول اکرم در این گونه موارد، شامل همه انسان هامی شود؛ زیراچنین حکمی ازخصائص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیست وچون آن حضرت، قائد جوامع بشری است، مورد خطاب قرار گرفته است تا به همگان ابلاغ فرماید. 

مؤمنان از امت های گذشته را نیز با عظمت یاد کرده و از شمار صفات الهی آنان، دفع بدی با نیکویی، می خواند، که: "و یدرؤن بالحسنة السیئة" سوره ی قصص، آیه ی 54، و همین سلوک الهی را از اوصاف عاقلان می داند، که: "إنما یتذکر أولوا الألباب * الذین یوفون بعهد الله ... و یدرؤن بالحسنة السیئة" سوره ی رعد، آیات 19 ـ 22. جلوه ای از این صفت خدایی، عفو و اصلاح است. یعنی گرچه مقابله ی با بدی به مثل همان بدی، عدل است و زیبا، اما عفو و احسان و اصلاح، زیباتر از عدل است و دارای پاداشی دیگر، که: "فمن عفا و أصلح فأجره علی الله" سوره ی شوری، آیه ی 40. همچنین پی گیری و عقاب بدکاران و پاسخ به بدی دیگران، امری است زیبا. اما صبر، زیباتر است و برای صابران، بهتر: "و إن عاقبتم فعاقبوا بمثل ماعوقبتم به و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین" سوره ی نحل، آیه ی 126. پس خداوند از حیث عمل، ما را به بهترین ها فرامی خواند. در بحث های علمی نیز گرچه قول و سخن صاحبان مکاتب گونه گون، فراوان است، اما خداوند، پیروی از بهترین آنها را از بندگان خویش، خواسته و به آنان که بهترین ها را بر می گزینند، بشارت داده است: "فبشر عباد * الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه" سوره ی زمر، آیات 17 ـ 18. پس در قول، أحسن الأقوال و در عمل، احسن الاعمال را باید انتخاب کرد؛ چه در این صورت نتیجه، هر چه باشد، زیباست. مانند نبرد در راه خدا که یا پیروزی و فتح را در پی دارد یا شهادت و دیدار یار و هر کدام از این دو که اتفاق افتد، یکی از زیباترین ها و به تعبیر قرآن، "إحدی الحسنیین" سوره ی توبه، آیه ی 52، است. در این صورت است که انسان، سیر الهی خویش را در پیش گرفته و صیرورت به سوی دوست را دنبال می کند و از سویدای او این ترنم مستانه به گوش می آید که: 
یا خیمـه زند وصال او بر سرمـن *** یا بـر سر آن هوس رود این سرمن